EKOSİSTEMLER
Canlı ve cansız varlıklar yaşadığımız doğayı oluşturur. Canlı ve cansız varlıklar arasındaki etkileşim çevremizdeki doğal koşulları oluşturur. Doğadaki denge devam ettiği sürece canlı yaşamı da devam eder. Yeryüzünde çok sayıda canlı türü yaşar. Canlı organizmanın yaşama ve çoğalması cansız çevreyle olan etkileşimlerine bağlıdır.
Ortak bir atadan meydana gelen, benzer özelliklere sahip ve aralarında çiftleştiklerin
de kısır olmayan bireyler oluşturan canlılara tür denir. İnsan, geyik, Hamsi, kızılçam, ev kedisi, aslan, köpek, kartal, toprak solucanı, balık tenyası, kırmızı gül ve limon birer türdür.
Bunun yanında; bazı farklı türlerin eşleşmesi sonucunda tür melezleri oluşabilir. At ile eşeğin eşleşmesinden katır, kurt ile köpeğin eşleşmesinden kurt köpeği meydana gelebilir. Katır kısırdır ve üremeyle neslinin devamını sağlayamaz.
Belli bir bölgede yaşayan bir türe ait bireylerin oluşturduğu canlı topluluğuna populasyon denir. Uludağ’daki geyikler, istanbuldaki insanlar, kızıl ırmaktaki alabalıklar, kara denizdeki hamsiler, büyük okyanustaki kambur balinalar, kalın bağırsaktaki bakteriler farklı ortamlardaki populasyonlara örnek verilebilir.
Örnek: Tür ve populasyon arasındaki ilişkiyle ilgili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A) Populasyon aynı yapı ve yaşayışa sahip canlılardan oluşur.
B) Populasyonun yapısında bir türe ait canlılar bulunur.
C) Bir canlı türü çok sayıda populasyonun oluşmasını sağlayabilir.
D) Katır populasyonu ormanlarda yaşar.
Çözüm:Populasyonları aynı türde bulunan canlılar oluşturur.Populasyondaki bireylerin ömürleri hariç diğer özellikleri ortaktır.Bir türe ait bireyler farklı bölgelerde populasyonlarını oluşturabilir.Ancak katır bir tür olmadığı için populasyonuda bulunmaz.
Cevap D
Her populasyonun yaşamını sürdürdüğü doğal bölgelere habitat denir. Her habitatın kendine özgü özellikleri ve iklim koşulları vardır. Bundan dolayı habitatlar bir türün yaşam alanı veya arandığında bulunduğu yaşam adresi olarak söylenebilir.
Yeryüzü farklı habitatların birleşmesinde oluşmuştur. Örneğin çamların habitatı ormanlar, balıkların habitatı denizler, keçilerin habitatı dağlar, geyiklerin habitatı ormanlar şeklinde örnekler verilebilir. Bir populasyon belli bir habitatta yaşamasına karşılık, her habitatta çok sayıda farklı populasyon bulunabilir.
Belli bir habitattaki canlı ve cansız varlıkların oluşturduğu bütünlüğe ekosistem denir. Ekosistemler denge içinde olan doğal bölgeleri ifade eder. Her ekosistemde belli canlı türleri vardır. Her ekosistemin kendine has fiziksel, kimyasal ve biyolojik koşulları vardır.
Su, toprak ve hava, ekosistemin cansız (abiyotik); bitki, hayvan ve ayrıştırıcılar canlı (biyotik) elemanlarıdır.Bir ekosistemde her elemanın üstlendiği bir görev vardır.
Yaşadığımız dünyada her şey basitten karmaşığa doğru bir yapılanma içindedir. Bu yapılanmada atomlardan moleküller, moleküllerden bileşikler, bileşiklerden hücreler, hücrelerden dokular, dokulardan organlar, organlardan sistemler, sistemlerden organizmalar, organizmalardan populasyonlar ,populasyonlardan ekosistemler ve ekosistemlerden de yaşadığımız dünya meydana gelir.
Ekosistemler, canlı ve cansız varlıklar arasında etkileşimin devam ettiği düzenli ve dengeli sistemlerdir. Doğada büyük ekosistemler ve bunların içerisinde de daha küçük yapılı olan ekosistemler bulunur. Dünya, farklı özellikte pek çok ekosistemin birleşmesinde oluşmuş bir bütündür.
ÖRNEK: Habitat ve ekosistem arasındaki ilişkiyle ilgili olarak, aşağıda verilen açıklamalardan hangisi doğrudur?
A) Bir ekosistemin yapısında çok sayıda habitat bulunur.
B) Bir habitatın yapısında çok sayıda ekosistem bulunur.
C) Her habitatta bir çeşit populasyon yaşar.
D) Bir ekosistemde bir çeşit canlı türü bulunabilir.
ÇÖZÜM: habitatlar bir türün yaşam alanıdır. Habitatların birleşmesi sonucunda ekosistemler oluşur. Habitat ve ekosistemlerin yapısında çok sayıda tür ve populasyon bulunur. Dolayısıyla ekosistemler habitatlardan daha geniş alanları kapsarlar.
CEVAP A
Yeryüzünde, kara ve su ekosistemi olmak üzere, başlıca iki çeşit ekosistem bulunur.
a.Su ekosistemi: okyanus, deniz, göl, ırmak, havuz ve bataklık gibi ortamlar bu gruba girerler. Her su ekosistemi çeşidi farklı özelliklere sahiptir. Bu durum, ortamda farklı canlıların yaşamasına neden olur. Su ekosisteminde; balık, protist, bakteri,balina yunus, ıstakoz, solucan, sünger, sölenter gibi çok sayıda canlı türü barınır.
Havanın, sıcak, ışığın bol, toprağın nemli, yağışların sık, rüzgârın uygun, mineralce zengin ve besinlerin bol olduğu ortamlar, canlılar için son derece uygundur. Sıcaklık, yağış, toprak yapısı gibi faktörler canlıların yayılışında rol oynar.
Ormanlar çevresindeki oksijen, karbon ve su çevrimlerinin sağlanmasındaki önemi nedeniyle; dünya ikliminin dengede tutulmasında etkili olurlar. Bir ekosistemdeki canlı çeşitliliğini belirleyen en önemli faktörlerden birisi iklimdir. İklim koşulları arasında yağış durumu, nem oranı, rüzgârlanma, sıcaklık değişimi gibi faktörler bulunur. Bir bölgedeki iklim koşulları ekosistemdeki bitki ve hayvan çeşitliliğini belirler.
ÖRNEK: Kara ekosistemleri ile su ekosistemleri arasında, aşağıda verilen özelliklerden hangisi farklılık oluşturmaz?
A) Ortamda bulunan canlı türleri
B) Ekosistemin büyüklüğü
C) Ekosistemde havanın bulunması
D) Ekosistemde bulunan canlı sayısı
ÇÖZÜM: Yeryüzü kara ve su ekosistemlerinin birleşmesinden oluşmuştur. Genellikle su ekosistemleri kara ekosistemlerinden daha büyük alan kaplar. Her iki ekosistemde bulunan canlı türü, canlı sayısı farklılık gösterir. Ancak ekosistemde havanın bulunması ortaktır.
Çünkü doğadaki canlıların büyük bir kısmı oksijenli solunum yaparak enerji ihtiyacını karşılayabilir.
CEVAP C
Yeryüzünde bulunan belli başlı önemli ekosistemler arasında kutuplar, okyanuslar, çöller ve ormanlar vardır.
Çöller: Bu ekosistemde, çok sıcak ve kurak olan iklim koşulları hâkimdir. Hava sıcaklıkları uç değerlerde bulunur. Yıl içerisinde yağış çık az görülür ve toprak nemi de çok azdır. Bundan dolayı koşulların son derece olumsuz olduğu çöllerde az sayıda bitki ve hayvan türü bulunur.
Örneğin çöllerde kaktüs, deve, yılan, kertenkele, akrep, örümcek, fare gibi az sayıda canlı türü vardır. Çöllerde yaşayan canlı türleri besin ve su depolama yeteneğine sahiptir. Çöl fareleri yeterli yiyecek bulamadıkları zaman, kuyruklarında depoladıkları yağı parçalayarak beslenmelerinde kullanırlar. Kaktüsler yağmur yağdığında bu suyun büyük bir kısmını emerek gövdelerinde depo ederler.
ÖRNEK: Çöl ekosistemlerinin özellikleriyle ilgili olarak;
I. Sıcaklık ortalaması normalden yüksek olur.
II. Yıllık yağış oranı azdır ve toprak kuraktır.
III. Az sayıda bitki ve hayvan populasyonu bulunur.
Şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur?
A)Yalnız I B)I ve II
C)I ve III D)I,II ve III
ÇöZÜM: Çöller yağışın az ve sıcaklığın çok yüksek olduğu ekosistemlerdir. Toprak kurak olduğu için birkaç bitki türü yetişir. Bundan dolayı çöllerde az sayıda hayvan türü yaşamını sürdürür.
CEVAP D
Ormanlar: Bu ekosistemler yağış ve sıcaklığın yüksek olduğu bölgelerden oluşur. Bitki ve hayvan populasyonları çok yoğundur. Çünkü ormanlar beslenme, üreme ve barınma yönüyle çok uygun koşullara sahiptir. Ormanlar yeryüzünün akciğerleri gibi görev yaparlar. Havanın temizlenmesi ile oksijen oranının arttırılmasında görev yaparlar.
Yeryüzünde bulunan en önemli ormanlar yağmur ormanlarıdır. Bu ormanlar dünyanın en karmaşık ekosistemini oluştururlar. Ekvatoral kuşağın çevresinde yer alırlar. Yağmur ormanları dünyanın %10 undan azını kapsamalarına karşılık, bitki ve hayvan türlerinin %60-70’ini barındırır. Bu ortamlara Amazon ormanları, Endenozya ormanları, Filipinler ormanları ve Kenya ormanları örnek verilebilir. Tropikal yağmur ormanlarında iklim sürekli yazdır ve sıcaktır. Nemli ve yağışı bol olan Karadeniz bölgesinde de sık bitki örtüsü bulunur.
ÖRNEK: Ormanlarda en fazla göze çarpan canlı grubu, aşağıdakilerden hangisidir?
A)Bitkiler B)Mantarlar
C)Hayvanlar D)Bakteriler
ÇÖZÜM: Ormanlara bakıldığında ilk önce ve en fazla göze çarpan canlı grubu bitkilerdir. Bitkilerden de ağaçlar en fazla dikkat çeken canlı grubudur. Daha sonra diğer canlılar görülebilir. Bakteriler gözle görülmeyecek kadar küçük canlılardır.
Cevap A
Deniz ve Okyanuslar: Yeryüzündeki en büyük hacimli olan ekosistemlerdir. Su ekosistemlerinde bir hücreli canlı türlerinden, en büyük vücutlu canlı olan balinalara kadar çok çeşitli türleri bulunur. Deniz ve okyanuslarda; tuz oranı, ışık miktarı, su sıcaklığı, bitki örtüsü ve oksijen oranı gibi faktörler bu ekosistemlerde yaşayabilecek tür çeşitliliğini belirler.
Su ekosistemlerinde bitki ve hayvanlar denge içerisinde bir arada bulunurlar. Deniz ve okyanus ekosistemlerine Büyük okyanus, Hint Okyanusu, Akdeniz, Karadeniz, Hazar denizi, Baltık denizi, Kızıl deniz gibi farklı ortamlar örnek verilebilir.
ÖRNEK: Su ekosistemlerinde bulunan canlıların,”0-200” metre arasındaki derinliklerinde daha yoğun olarak yaşamasına, hangisi etkide bulunmaz?
A)Güneş ışığı B)Ortam sıcaklığı
C)Oksijen oranı D)Mineral oranı
ÇÖZÜM: Sudaki bitki ve hayvanların yaşamında ışık, ısı ve hava faktörleri etkili olur. Işık bitkilerin fotosentezinde, sıcaklık canlıların metabolik etkinliklerinde, oksijen solunum yapılmasında kullanılır. Ancak mineral oranı suyun her tarafında aynıdır.
CEVAP D
ÖRNEK: Aşağıda verilen canlı türlerinden hangisi su ekosistemlerinde bulunmaz?
A)Yengeç B)Balina
C)Arı D)Hamsi
ÇÖZÜM: Su ekosistemlerinde yaşayan canlılar suda hareket etmeyi sağlayan yüzgeç ya da benzeri yapılara sahiptir. Yengeç, balina ve hamsi su ekosisteminde yaşar. Ancak arı bir böcek türüdür ve kara ekosistemlerinde bulunabilir.
CEVAP C
ÖRNEK: Aşağıda verilen alanların hangisinde populasyona örnek verilmiştir?
A) Bir gölde yaşayan bütün balıklar
B) Bir ağaç üzerinde yaşayan bütün kuşlar
C) Yağmur ormanlarında yaşayan bütün balıklar
D) Bir ormanda bulunan kaplanlar
CEVAP D
ÖRNEK:”Bir ekosistemde canlı ve cansız faktörler birbiriyle ilişki içindedir.”
Buna göre aşağıda verilenlerden hangisi cansız faktörlere örnek olarak verilemez?
A)Isı B)Nem
C)Sıcaklık D)Bitkiler
CEVAP D
b.Kara ekosistemi: Atmosfer havasıyla doğrudan etkileşim içindeki bölgelerdir. Çayır, çöl, mağara, step, tundra, ova, orman ve dağ gibi bölgeler kara ekosistemini oluştururlar.
Kara ekosistemleri içerisinde, özel koşulları olan daha küçük ekosistem parçaları bulunur. Çevredeki ekosistemlerin birleşmesiyle yeryüzünün doğal ortamı oluşmaktadır. Çevredeki her ekosistem çeşidinin, kendisine ait olan farklı fiziksel ve kimyasal özellikleri vardır.
Ekosistemlerin fiziksel özellikleri arasında toprağın yapısı, çevre sıcaklığı, ışık alma durumu, nem, yağış rejimi ve rüzgâr gibi faktörler bulunur. Ekosistemin kimyasal özellikleri arasında toprağın mineral yapısı, gaz oranları, şeker, yağ ve protein miktarı vardır.
